Wat is de economie?

Binnenkort is het weer de derde dinsdag in September en zal onze minister van Financiën weer met zijn beroemde koffertje naar  de Tweede Kamer komen om de miljoenen-nota te presenteren. En in alle berichtgeving daar omheen zullen we weer heel vaak de term ‘de Nederlandse economie’ horen vallen. Wat zijn de voorspelling van het Centraal PlanBureau voor de groei van de Nederlandse economie? Gaat het alweer wat beter met de Nederlandse economie? Wat zijn de gevolgen van de plannen van het kabinet voor de Nederlandse economie?

Maar wat wordt er nu eigenlijk precies bedoeld met de Nederlandse economie? Iedereen heeft wel een vaag idee… Het heeft iets te maken met hoe goed het financieel met de Nederlanders gaat, het heeft iets te maken met werkgelegenheid, en met bezuinigingen… Maar verder… En het is iets heel ingewikkelds. Om de economie echt te begrijpen moet je het gestudeerd hebben. Toch?

Ik ben van mening dat het eigenlijk niet zo heel ingewikkeld is, maar dat er vooral de schijn gewekt wordt dat het heel complex is. En helaas lijkt daar een hele goede reden voor te zijn. Hoe minder mensen begrijpen hoe het echt in elkaar zit, hoe makkelijker het is om te verbergen wat er eigenlijk gebeurt. Dus… hoe zit het nou eigenlijk?

Laten we maar eens beginnen met een simpele stap, zoals ook veel economie handboeken en leraren doen: een transactie. Stel dat ik een brood koop bij de bakker en ik betaal de bakker daarvoor €2,10. Dan gaat er €2,10 vanuit mijn portemonnee naar de kassa van de bakker. Handboeken en leraren zullen nu waarschijnlijk ingaan op of dat brood die €2,10 waard is, en waar die prijs op gebaseerd is, en hoe dat bepaald wordt door vraag en aanbod, etc. Maar volgens mij leiden ze daarmee de aandacht af en zorgen ze ervoor dat het allemaal nodeloos ingewikkeld wordt. Eerlijk gezegd doet het mij een beetje denken aan een goochelaar die je aandacht afleidt zodat je niet ziet wat hij in werkelijkheid doet. We moeten blijven kijken naar het geld (“follow the money”).

Deze wet van behoud van geld geldt niet alleen voor een brood dat ik koop bij de bakker, maar voor alle transacties. En dus geld de wet ook voor alle transacties in Nederland bij elkaar opgeteld! En dus kunnen we zeggen dat de totale hoeveelheid geld in Nederland (ongeveer) gelijk blijft, het verandert alleen van hand! Waarom staat er nu ‘ongeveer’ tussen haakjes in de vorige zin? Omdat er geld vanuit Nederland naar andere landen gaat, en geld vanuit andere landen Nederland binnenkomt. En als die twee geldstromen niet gelijk zijn verdwijnt er dus wel geld uit Nederland of komt er geld bij. Maar op het totaal aan transacties is dat verschil maar klein (ongeveer 3%) en dus kunnen we stellen dat de wet van behoud van geld voor de Nederlandse economie geldt.

Hiermee komen we ook meteen bij wat de Nederlandse economie dan inhoudt: het is de hoeveelheid geld die in Nederland (in een jaar) van hand/eigenaar verandert. Dus hoeveel geld er in omloop is: het Bruto Nationaal Product, voor Nederland ongeveer 790 miljard euro (in 2014), wat neerkomt op ongeveer 47.000 euro gemiddeld per persoon. Dat is ongeveer hoeveel we met z’n allen in een jaar verdienen. Maar ook ongeveer hoeveel we met z’n allen in een jaar uitgeven. En nu slaan de woorden ‘ongeveer’ er op dat er geld verdiend wordt dat niet wordt uitgegeven (sparen) en geld wordt uitgegeven dat niet wordt verdiend (lenen).

 Sparen betekent dat je geld uit de roulatie haalt en vast zet op een rekening. Lenen betekent dat je geld in de roulatie brengt dat je eigenlijk niet hebt. Op het eerste gezicht is het eerste slecht voor de Nederlandse economie en het tweede goed. Een op het eerste gezicht vreemde conclusie: sparen is slecht en lenen is goed? Ja, maar alleen op de korte termijn. Dat kan ik illustreren aan de hand van wat er tussen de jaren ’80 en nu is gebeurd met de Nederlandse economie. In de jaren ’80 was het nog heel normaal dat je geld weg zette op een spaarrekening voor de toekomst. Maar toen kwam het bericht dat je met beleggen veel meer kon verdienen dan met sparen. Dus als je je spaargeld van de bank haalde en ‘in omloop bracht’ dan was dat goed voor de economie en werden beleggingen meer waard. Op die manier kon iedereen rijk worden, en zonder er iets voor te hoeven doen. Steeds meer mensen gingen beleggen in plaats van sparen, het ging inderdaad vooruit met de economie, nog meer mensen gingen beleggen en het ging nog beter. Mensen gingen zelfs geld lenen om nog meer te kunnen beleggen, dus nog meer geld in omloop te kunnen brengen. Meestal gebeurde dit in de vorm van een extra hypotheek. Dat was geen enkel probleem, want omdat het zo goed ging met de economie werden de huizen ook meer waard….

En niemand had in de gaten dat de wet van behoud van geld zegt dat er geen geld bijkomt, het gaat alleen sneller/meer rond… En dus kon dit niet goed blijven gaan. De economische bloei werd gevolgd door een economische crisis, waarin huizen onder water kwamen te staan (de huizenprijzen daalden, waardoor de extra hypotheken niet meer afgelost konden worden met de waarde van het huis), mensen veel minder gingen uitgeven en weer gingen sparen, dus de economie stagneert.

Er zijn verschillende namen gegeven aan wat er vanaf eind jaren ’90 is gebeurd waardoor we wereldwijd in een financiële crisis terecht zijn gekomen: de internet-bubble, de huizen-bubble, etc. En er is met beschuldigende vingers gewezen naar de banken, naar regeringen, naar slimme beleggers etc. Maar eigenlijk hebben wij ons allemaal laten “begoochelen”, in wat veel overeenkomsten heeft met een piramide-spel (zie bijv https://nl.wikipedia.org/wiki/Piramidespel of http://www.nietsnelrijk.nl/piramidespel-waar-herken-je-het-aan/).

Het lastige van een economische crisis is dat die zichzelf versterkt. Net zoals we daarnet hebben gezien dat in een tijd van economische groei het feit dat meer mensen geneigd zijn te gaan investeren ertoe leidt dat het beter gaat met de economie en het proces zichzelf aanjaagt, zo gaat het in de tijd van een crisis of recessie precies omgekeerd. En één van de lastigste aspecten is dat als het economisch niet goed gaat bedrijven mensen gaan ontslaan. Dat betekent dat de overheid minder inkomsten krijgt (minder loonbelasting) maar meer moet gaan uitgeven (uitkeringen). Terwijl er in tijden van crisis verwacht wordt dat de overheid het oplost. Maar ook voor de overheid geldt de wet van behoud van geld. Je kunt niet uitgeven wat je niet hebt… Nou ja, tenzij je gaat lenen. Maar lenen is alleen goed op de korte termijn.

Op http://www.destaatsschuldmeter.nl/ kun je zien dat onze regeringen in de loop der jaren al heel wat meer hebben uitgegeven dan ze hadden, waardoor de staatsschuld is opgelopen tot ruim 485 miljard euro, oftewel bijna 30 duizend euro per Nederlander! In het overzicht van de inkomsten en uitgaven van de overheid (het huishoudboekje) kunnen we zien dat daar in 2016 ongeveer 7,8 miljard aan rente over betaald moet worden. Dat is meer dan het hele budget van Defensie! (Nog een interessante vergelijking: de opvang van asielzoekers in Nederland kost jaarlijks ongeveer 750 miljoen euro, dus nog geen 10% van de rente die we betalen).

Ook is duidelijk te zien dat het begrotingstekort of financieringstekort – het geld dat extra moet worden bijgeleend – in 2016 uitkomt op 8.6 miljoen euro (262,1 miljoen aan uitgaven en 253,5 miljoen aan inkomsten). Hoewel dit netjes binnen de Europese afspraken valt, waaruit je de indruk zou kunnen krijgen dat er niets aan de hand is, is het aardig je te realiseren dat als we in de afgelopen jaren geen schuld hadden opgebouwd waarover we nu 7,8 miljoen aan rente moeten betalen, dan hadden we maar 0.8 miljoen euro tekort gekomen.

Ik ben in de vorige paragraaf bewust overgegaan van ‘de regering’ en ‘de overheid’ naar ‘wij’. In tegenstelling tot wat veel Nederlanders schijnen te denken, heeft onze overheid niet ergens een geldkraantje of een geldboompje. Zoals ik al zei, ook hier geldt de wet van behoud van geld: als we willen dat de regering ergens meer aan uitgeeft dan moeten we daarbij bedenken dat we dan met z’n alleen meer geld bij elkaar zullen moeten brengen = meer belasting of premies betalen. Willen we minder belasting betalen dan heeft de regering minder geld om uit te geven. En erbij lenen wat tekort komt is het probleem verschuiven naar de toekomst, wat de afgelopen generaties hebben gedaan…

Misschien is het ook wel illustratief om even de omvang van de Nederlandse economie (ongeveer 790 miljard euro in 2014) te vergelijken met het totale overheidsbudget van 262 miljard. Dat houdt in dat de overheid invloed heeft op een derde van onze totale economie. Naar de regering wijzen om onze economie een duwtje in de goede richting te geven is dus niet zo heel zinvol. We kunnen beter kijken naar het andere tweederde deel, oftewel wat wij zelf als consumenten uitgeven naast de belasting die we betalen. De uitspraak van onze premier dat we de aanschaf van een wasmachine of nieuwe auto niet moesten uitstellen als we de economie een zetje wilden geven… die was zo gek nog niet. Wij burgers controleren tweederde van de economie buiten de overheid om.

De wet van behoud van geld is een hele simpele wet en als iedereen die zou kennen zou dat veel mensen behoeden voor het doen van domme uitspraken, maar ook voor het maken van domme beslissingen. We zouden ons allemaal realiseren dat er niet zoiets bestaat als win-win. Daar waar de één meer geld in z’n portemonnee krijgt moet dat er bij een ander uit zijn gegaan. Iemand die iets anders beweert is als een goochelaar die je probeert wijs te maken dat hij een euro uit je oor kan halen en in je neus kan laten verdwijnen. Het is een truck! Het is niet echt! En nu beginnen alle verhalen over hoe ingewikkeld economie is wel erg veel te lijken op de ‘smoke & mirrors’ van goochelaars: een afleidingsmanoeuvre om te zorgen dat het publiek niet doorheeft wat er eigenlijk gebeurt.

Nu lijkt het misschien alsof ik wat tegen heb op mensen die goochelen met geld… dat klopt. Even een paar voorbeelden.

In 2013 werd door de 25 meest verdienende hedge fund managers in Amerika in één jaar 21.1 miljard dollar verdiend. Dat is meer dan alle salarissen van kleuterschool-leerkrachten in heel Amerika bij elkaar…

Een pensioen fonds in Amerika bracht zo’n 450 miljard dollar onder bij een hedge fund. In zes en een half jaar wist dat hedge fund 95 miljard dollar te verdienen op dit geld, wat neerkomt op een rendement van 3% per jaar. Het hedge fund bracht voor hun diensten 68 miljard dollar in rekening, waardoor het rendement uitkomt op minder dan 1%....

Maar echt erg wordt het pas als je kijkt naar documentaires als Inside Job (http://documentary-movie.com/inside-job/) of https://www.youtube.com/watch?v=MdFekMeBK0Q , https://www.youtube.com/watch?v=_mPr6MUZxhw, https://www.youtube.com/watch?v=JYTyluv4Gws of één van de vele andere documentaires die uitlegt hoe we in de financiële crisis zijn terechtgekomen. Met name de houding van financiële topmensen, die volkomen blind lijken te zijn voor de gevolgen van hun acties en lijken te vinden dat ze slim zijn omdat ze geld verdienen aan de ellende van anderen is niet te bevatten. Hier een filmpje van een handelaar (in geld) die uitlegt dat hij in de crisis geen probleem ziet, want er valt geld aan te verdienen. Dus, het feit dat wereldwijd miljoenen mensen hun baan en soms ook hun huis, hun familie etc. zijn kwijtgeraakt, daar moeten we niet zo zwaar aan tillen, want als we slim zijn kunnen we er een slaatje uit slaan…?

De enige remedie tegen dergelijke praktijken is volgens mij iedereen laten weten hoe het echt zit. Want in tegenstelling tot het publiek van een goochelaar, weten heel veel mensen niet dat ze financieel voor de gek gehouden worden. Waarom gaan bedrijven in Nederland failliet en gaat het met de minima steeds slechter, maar komen er tegelijk steeds meer miljonairs in Nederland? Wie begrijpt niet dat die twee verband met elkaar houden? Maar zodra er een deskundige met ingewikkelde termen gaat strooien, geven we maar al te graag toe dat we geen verstand van geld hebben en geloven we wat ons verteld wordt. Één van die ingewikkelde termen die ik hiervoor zelf al een paar keer heb laten vallen is hedge fund. Wat is nu precies een hedge fund?

Een hedge fund is ontstaan vanuit de fruithandel. Stel je voor dat je appels gaat telen. Dan moet je eerst aardig investeren, en pas als je geoogst hebt kun je je investering terugverdienen. Nu is er een risico dat tegen de tijd dat je je appels wilt verkopen er opeens ook heel veel appels uit Spanje op de Nederlandse markt komen, waardoor de prijs veel lager komt te liggen dan je had verwacht. Of het weer heeft vreselijk tegengezeten en je oogst is mislukt. Dan leveren jouw appels veel minder op en ga je het schip in. Een slimme verzekeringsman bedacht dat je boeren een soort verzekering kunt verkopen waarmee ze verzekerd zijn van een minimumprijs voor hun product. Is de verkoopprijs hoger dan dat minimum, dan strijkt de verzekeraar de premie op. Ligt de verkoopprijs lager dan dat minimum dan betaalt de verzekeraar het verschil. Tot zover niet heel ingewikkeld.

Maar nu bedacht iemand dat je dat ook kunt toepassen op aandelenkoersen, die, net als de prijs van appels, van tevoren niet goed te voorspellen zijn en die bij daling grote verliezen kunnen opleveren. Dus kun je daar een verzekering tegenover zetten. In de financiële markt heeft men dit idee echter nog veel verder doorgevoerd waardoor het meer het karakter van een casino heeft gekregen dan van een verzekering. Hedge funds gokken op koersstijgingen of koersdalingen en als ze goed gokken kunnen ze veel geld verdienen. Inmiddels zijn er allerlei varianten van dit gokken, in het algemeen derivaten genoemd, met verschillende risico’s en kansen, waardoor zelfs experts door de bomen het bos niet meer kunnen zien.

Om toch iets meer licht te scheppen op deze schimmige wereld zal ik hier een populaire manier van ‘gokken met geld’ genaamd ‘short gaan’ even uitleggen.

Ieder van ons stelt zich beleggen waarschijnlijk als volgt voor: je koopt aandelen waarvan je denkt dat die meer waard gaan worden. Je wacht tot de koers van die aandelen in gestegen en dan verkoop je de aandelen weer. Het verschil in koers geeft je je winst. En als je verkeerd gokt en de koers gaat naar beneden dan geeft het je verlies. Simpel.

Een aantal jaren geleden is er een slimme handelaar geweest die heeft bedacht dat je dat proces ook kunt omdraaien. Als je verwacht dat een aandeel minder waard wordt kun je geld verdienen door het proces om te draaien: eerst verkopen en dan pas kopen… Hoe kan dat? Stel je voor dat de koers van een aandeel zakt van 70 euro naar 50 euro. Aan het begin, bij de koers van 70 euro, krijg ik iemand zo gek dat hij een aandeel van me koopt. Alleen heb ik dat aandeel helemaal niet, maar ik beloof dat ik het zo snel mogelijk zal komen brengen. Ik wacht tot de koers is gedaald tot 50 euro en dan koop ik het aandeel pas.. Nu heb ik 20 euro verdiend op een aandeel dat gezakt is in waarde. Dit klinkt als niet helemaal netjes, maar ook niet echt oneerlijk. Maar dat kan het wel worden.

Eerder heb ik uitgelegd wat er vanaf de jaren ’80 is gebeurd toen steeds meer mensen hun spaargeld begonnen te investeren. Daaruit blijkt hoe belangrijk psychologie is in de economie, of beter gezegd: wat mensen verwachten. Hoe meer vertrouwen mensen hebben in een gunstige ontwikkeling, hoe meer ze bereid zijn risico te lopen en hoe meer ze bereid zijn te investeren. Andersom geldt dat hoe minder vertrouwen mensen hebben hoe meer ze geneigd zijn hun aandelen te verkopen en hun geld ‘veilig’ op de bank te zetten. En daar kun je als (oneerlijke) handelaar gebruik van maken. Als je maar genoeg geld hebt om de koers van een aandeel te beïnvloeden, wordt het gokken op een koersstijging of –daling steeds minder een gok. Theoretisch kun je veel aandelen kopen, waardoor de prijs stijgt, waardoor mensen gaan denken dat het een goede investering is, waardoor ze die aandelen ook willen kopen, waardoor de prijs verder stijgt en je uiteindelijk een leuke winst kunt maken. Dit heet een bubble (of zeepbel) wanneer de koers van het aandeel niet meer in verhouding staat met de echte waarde. Alleen… het is niet gemakkelijk om een bubble te creëren. Mensen laten zich niet zo gemakkelijk mee krijgen in een hype. Zeker niet voorzichtige beleggers die al de internet- en huizenbubble hebben gezien.

Met short selling is het ook mogelijk om het omgekeerde te doen, waarbij je juist wilt dat de koersen dalen om winst te maken. En daarvoor moet je het vertrouwen van mensen in een aandeel wegnemen, oftewel ze bang maken. En bang maken is veel makkelijker dan vertrouwen wekken. Dus wil je een klapper maken op de financiële markt dan verkoop je aandelen in een bedrijf dat het goed doet, zonder dat je die aandelen hebt (short gaan). Vervolgens zorg je ervoor dat de koers daalt en dan pas koop je je aandelen, levert ze af en strijkt een leuke winst op. En zorgen dat de koers daalt doe je door te zorgen dat beleggers hun vertrouwen in het bedrijf verliezen, en daarvoor zijn wat geruchten al genoeg… Een extreem voorbeeld van een dergelijke, illegale, maar heel moeilijk te bewijzen, strategie wordt gegeven in https://www.youtube.com/watch?v=xUKSU1qahgE, https://www.youtube.com/watch?v=NcjssQSthNU en https://www.youtube.com/watch?v=Q48eSoTNByQ

Voor degenen onder jullie die nu denken: “daar moet wat aan gedaan worden”, denk daar nog even goed over na… Bewijzen dat er iets illegaals is gedaan is heel lastig zolang de financiële snelle jongens sneller met nieuwe derivaten en constructies op de proppen kunnen komen dan wetgevers met nieuwe regels kunnen komen. Maar het lastigst is dat regelgevers (lees politici) hierbij hulp nodig hebben van financiële experts die ofwel zelf slimmigheidjes hebben uitgehaald om zichzelf te verrijken, of graag de mogelijkheid willen houden om dat in de toekomst te doen. Een financieel expert vinden die niet van geld houdt is nog lastiger dan een speld in een hooiberg. Misschien is nog wel het lastigste punt in het aanpakken van de slimme financiële jongens, het feit dat de meesten van ons eigenlijk wel tegen die mensen op zien. Stiekum hebben we wel een beetje ontzag voor ze. En bovendien hebben we ze nodig om de economie gaande te houden. Toch? Rijke mensen geven tenslotte meer uit dan arme mensen. En die rijkdom wordt dus ook gedeeld met anderen die mee omhoog getrokken worden. Toch? Nee dus. In dit filmpje legt één van die rijke slimme jongens zelf uit waarom dat niet klopt

En als je de wet van behoud van geld herinnert kun je op je vingers natellen dat het niet kan kloppen: als de één rijker wordt dan moeten er anderen armer worden. Eigenlijk zou je kunnen stellen dat iedereen die boven het gemiddelde inkomen per Nederlander zit (zo’n €47.000,- per persoon per jaar, en dat mag je uiteraard middelen over een huishouden), die houdt anderen onder dat gemiddelde. En hoe verder je er boven zit, hoe meer je er onder houdt.

Hiermee kon ik op een nieuw thema: inkomensongelijkheid. Uit het voorgaande zou je kunnen concluderen dat ik vind dat iedereen hetzelfde inkomen zou moeten hebben. Hoewel ik dat in principe een mooi ideaal vind, realiseer ik me heel goed dat het grote nadelen heeft en in de praktijk niet gaat werken. Voor een goed functionerende samenleving (en economie) zijn inkomstenverschillen nodig, onder andere om mensen te motiveren om hogerop te komen. Interessant genoeg blijkt een stabiele verdeling van inkomens heel veel te lijken op een verdeling van energietoestanden van moleculen in een gas: de Boltzmann-verdeling. Er is nu een tak van de economie die zich econophysics noemt, waarin de regels waaraan economische processen (moeten) voldoen – waaronder de wet van behoud van geld – worden vergeleken met natuurkundige processen waarvoor we goed werkende beschrijvingen en modellen hebben. (Zie http://arxiv.org/pdf/physics/0507136.pdf als je echt het naadje van de kous wilt weten, en gek bent op formules ;-)). Nu blijkt dat de Boltzmann-verdeling heel stabiel is en keurig zo’n 90% van de inkomens goed beschrijft. Maar de rijkste 10% blijkt af te wijken van de Boltzmann-verdeling. En wat erger is dan alleen maar afwijken: ze verstoren het evenwicht in de verdeling en trekken steeds meer geld naar zich toe. En de reden daarvoor blijkt eigenlijk heel simpel: als je maar genoeg geld hebt kun je je eigen regels creëren, die gunstig uitvallen voor jou.

Nog erger wordt het als je niet alleen kijkt naar inkomensongelijkheid, maar ook het opgebouwd vermogen meeneemt. Als je voldoende vermogen hebt opgebouwd, kun je dat gebruiken om geld mee te verdienen en daarmee je vermogen nog groter te laten worden. Over de effecten van inkomens- en vermogensongelijkheid schreef Karl Marx al zijn boek Das Kapital. In 2013 heeft de Fransman Thomas Pikkety dat nog een dunnetjes over gedaan in zijn boek Captial in the Twenty-First Century. Met behulp van analyse van een enorme hoeveelheid gegevens over inkomens en vermogen uit 20 landen en vanaf de 18e eeuw, laat hij overduidelijk zien hoe ongelijkheid ontstaat en met name hoe de verstorende werking van de top 10% werkt, en welke gevolgen dat heeft voor de samenleving. En hij is niet de enige die waarschuwt. Robert Reich legt in de onderstaande documentaire heel duidelijk uit hoe gevaarlijk het is als de Boltzmann curve naar steeds lagere inkomsten wordt gedrukt door de opkomst van steeds meer steeds rijkeren.

De gevaren zijn duidelijk, de oplossingen wat minder. Ik heb de antwoorden ook niet. Maar ik denk dat het in ieder geval helpt als iedereen iets meer begrijpt van de economie en zich niet zo gemakkelijk meer laat ‘begoochelen”. Onthoud vooral de wet van behoud van geld, en maak bewuste keuzes. Twee-derde van de economie wordt niet door de overheid bepaald maar door ons. Wij kunnen als drijvende kracht achter de economie ook sturen. Wil je de kleine ondernemers steunen en niet de grote jongens, denk daarover na als je iets koopt en kijk of je het extra geld dat je dan misschien kwijt bent over hebt voor je principes. Kijk op een etiket om te zien waar een product vandaan komt.

Als je boos bent op de banken met hun slimme financiële jongens die ons (mede) in de problemen hebben gebracht, kijk dan eens op http://eerlijkegeldwijzer.nl/bankwijzer/. Ben je tegen de uitbuiting van werknemers in China, India en Bangladesh in de kledingindustrie, kijk dan eens op http://schonekleren.nl/.

En doe eens wat simpele sommetjes. of kijk af bij degenen die dat al gedaan hebben. Een voorbeeld:

Deze figuur komt uit een verslag van het ING Economisch Bureau (staat gewoon op het internet). Hier is te zien dat de inkomsten van de zorgverzekeraars neerkomen op 18.2+13.8+1.4= miljard, en de uitgaven op 31.6 miljard, blijft over 1.8 miljard winst! En dat is nog zonder het resultaat van beleggingen…